Zobacz, jak Polska zmienia się dzięki Funduszom Europejskim

W czasach, gdy Imperium Rzymskie osiągało szczyt swojej świetności, w Górach Świętokrzyskich nasi przodkowie wytapiali żelazo na ogromną skalę. Archeolodzy oceniają, że na tym terenie mogło funkcjonować nawet milion pieców hutniczych.

Od półwiecza naukowcy prowadzą badania, by zrekonstruować fenomen lokalnej metalurgii sprzed tysiącleci. W 1960 r. w Nowej Słupi otwarto Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego, w którym można zobaczyć m.in. fragmenty dawnych pieców do wytopu żelaza. Od 1967 r. odbywają się tutaj Dymarki Świętokrzyskie, impreza plenerowa, przybliżająca tematykę starożytnego hutnictwa. Popularność Dymarek zachęciła organizatorów do poszukiwania formuły, która umożliwiłaby turystom poznawanie miejscowych tradycji przez cały sezon. Tak zrodził się pomysł budowy Centrum Kulturowo-Archeologicznego w Nowej Słupi.

Na obszarze ok. 4 ha wiernie zrekonstruowano osadę hutniczą sprzed 2000 lat. Regularnie odbywają się tu pokazy cyklu produkcyjnego związanego z wytopem żelaza oraz życiem społeczności zamieszkujących m.in. zbocza Łysej Góry. Teren podzielono na część „przeworską” (od nazwy kultury archeologicznej okresu przedrzymskiego epoki żelaza, rozwijającej się między III w. p.n.e. a V w. n.e. na terenach obecnej Polski) oraz „rzymską”. W pierwszej znajdują się chaty mieszkalne, ziemianki oraz dawna kopalnia rudy żelaza. Przy domach odtworzono warsztaty rzemieślnicze, m.in. kowalski i złotniczo-brązowniczy. Na środku znajduje się stanowisko z glinianymi piecami ― to tutaj odbywają się pokazy hutnicze. Najbardziej okazałym budynkiem jest długi dom. Jego pierwotna funkcja nie jest do końca potwierdzona. Mógł być on miejscem spotkań ludności lub mieszkaniem ważnej osoby. W strefie „rzymskiej” odtworzono burgę (wieżę strażniczą) oraz wał Hadriana ― budowle stawiane na granicach pomiędzy Imperium Rzymskim a plemionami barbarzyńskimi. Zlokalizowane tu obiekty powstały na bazie archeologicznych odkryć pozostałości po fortyfikacjach granicznych. Wszystkie budowle powstały za pomocą techniki, jaka była stosowana 2000 lat temu, czyli bez użycia choćby jednego gwoździa.

W Nowej Słupi, dzięki otwarciu Centrum Kulturowo-Archeologicznego, wzrósł ruch turystyczny. Celem organizowanych tu warsztatów archeologicznych jest przekazanie dzieciom i młodzieży wiedzy na temat antycznego rzemiosła, warunków życiowych, obyczajów i wierzeń ludów kultury przeworskiej, z uwzględnieniem starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego. Podczas pokazów wszystkie stanowiska zaaranżowane są w taki sposób, by każdy miał możliwość aktywnego uczestnictwa.